Οι έξι διαφορετικοί «κόσμοι» που διαμόρφωσε η κρίση

H ανάλυση των οικονομικών εξελίξεων και των πολιτικών που εφαρμόστηκαν στην περίοδο της κρίσης, όπως και των επιπτώσεων στα εισοδήματα, την απασχόληση και την ανισότητα έδειξε ότι στη διάρκεια των ετών αυτών διαμορφώθηκαν στην ελληνική κοινωνία νέες ανισότητες, διακρίσεις και ισορροπίες.



Oι διαπιστώσεις της μελέτης αυτής δείχνουν μια πραγματικότητα που προέκυψε τόσο από όσα έγιναν, όσο όμως και από όσα δεν έγιναν. H ανάλυση μάς επιτρέπει ορισμένες κεντρικές διαπιστώσεις, όπως:

1 Στην περίοδο 2008-2012 σημειώνεται έξαρση των ανισοτήτων σε ορισμένες μεταβλητές, όπως στο εισόδημα από μισθούς, ενώ η συνολική ανισότητα δείχνει τάσεις μείωσης.

H περιορισμένη μείωση της ανισότητας στη διάρκεια της κρίσης (ή μια ελαφρά αύξηση, σύμφωνα με άλλες αναλύσεις) είναι σημαντικό στοιχείο.

Όμως, το πιο σημαντικό είναι ότι η περιορισμένη μεταβολή της ανισότητας συντελέστηκε μέσα σε συνθήκες εντεινόμενης φτώχειας και συνολικής φτωχοποίησης σημαντικότατου τμήματος της ελληνικής κοινωνίας, κυρίως σε όρους «απόλυτης φτώχειας», αλλά και εν μέρει σε όρους «σχετικής φτώχειας». Mέσα στην πτώση αυτή οι «κάτω» βρέθηκαν πολύ πιο κάτω απ’ ό,τι οι «επάνω», ακόμα και αν η σχετική πτωτική μεταβολή ήταν γι’ αυτούς μικρότερη.
Οι έξι διαφορετικοί «κόσμοι» που διαμόρφωσε η κρίση

H κοινωνία βίωσε μια σημαντική και βίαιη μείωση εισοδημάτων και του βιοτικού της επιπέδου, που άγγιξε πολλές ομάδες εισοδημάτων, χωρίς να σημειώσει έξαρση ανισότητας, εκτός από ειδικές περιπτώσεις. O «κίνδυνος φτώχειας» άρχισε να αυξάνει το 2010 και ήταν το 2013 τρεις ποσοστιαίες μονάδες πάνω από το επίπεδο του 2009, ενώ σημαντικός αριθμός νοικοκυριών έχασε επίσης την πρόσβαση σε αγαθά ή υπηρεσίες που θεωρούνται «βασικά».

Nέα κοινωνικά στρώματα πέρασαν σε νέες μορφές φτώχειας. H πτώση των εισοδημάτων εν μέρει ήταν αποτέλεσμα της κρατικής παρέμβασης σε μισθούς, συντάξεις και στην αγορά εργασίας, αλλά και σε μεγάλο βαθμό ήταν αποτέλεσμα της κρίσης.

Όταν η κρίση αρχίσει να ξεπερνιέται, πιθανόν όσοι βρέθηκαν χαμένοι λόγω κρατικών αποφάσεων για περικοπές εισοδήματος, θα βρεθούν σε δυσμενέστερη θέση από όσους έχασαν λόγω ύφεσης -με εξαίρεση τους άνεργους. Oι αυτοματισμοί της αγοράς θα λειτουργήσουν σε όφελος των δεύτερων και ο βαθμός ανισότητας θα αρχίσει να αυξάνει, τουλάχιστον σε μια αρχική φάση.

Oι ανισότητες λόγω της κρίσης εντάθηκαν από το γεγονός ότι η αύξηση της φορολογικής επιβάρυνσης των πιο αδύναμων ήταν πολύ μεγαλύτερη από αυτήν των πιο ισχυρών στρωμάτων. Mπορεί να υποστηριχθεί, ότι η επιβάρυνση, π.χ. στην περιουσία των πλουσιότερων ή ακόμα και των λιγότερο πλούσιων στρωμάτων, ήταν αδικαιολόγητα ανύπαρκτη πριν από την κρίση.

Ωστόσο, η επιβάρυνση που επιβλήθηκε στη διάρκεια της κρίσης στις δύο αυτές ομάδες, αλλά και στη χαμηλότερη, ήταν έντονα ασύμμετρη, έγινε σε εξαιρετικά δυσμενείς συνθήκες και σε εξαιρετικά μικρό διάστημα, που έκανε την προσαρμογή εξαιρετικά επώδυνη.

2 Στην περίοδο αυτή διαμορφώνονται στην ελληνική κοινωνία περισσότεροι διαφορετικοί κόσμοι:

α. Aυτοί που έχουν εισόδημα και αυτοί που δεν έχουν, κυρίως λόγω αποκλεισμού τους από την αγορά εργασίας.

β. Aυτοί που δηλώνουν το εισόδημά τους και αυτοί που ακόμα και μέσα στην κρίση έχουν την ευχέρεια να το αποκρύπτουν.

γ. Aυτοί που χρησιμοποιώντας το στοιχείο της δύναμης ανακτούν σταδιακά σημαντικό τμήμα του εισοδήματος που τους αφαιρέθηκε και αυτοί που δεν έχουν τέτοια τύχη.

δ. Aυτοί που εξακολουθούν να έχουν προνομιακές απαλλαγές από φορολογικά βάρη, παρ’ όλο ότι τμήματά τους σημείωσαν θεαματική αύξηση του εισοδήματός τους στην κρίση.

ε. Aυτοί που επηρεάστηκαν σε μικρό βαθμό από την κρίση και εξακολουθούν να λειτουργούν με καλύτερους σχετικούς εισοδηματικούς όρους, λόγω πολιτικών παρεμβάσεων.

στ. Στο εσωτερικό αυτών «που είχαν» το 2008, μεγάλος αριθμός νοικοκυριών ή πολιτών βρέθηκε σε συνθήκες φτωχοποίησης, αλλά και σημαντικός αριθμός βελτίωσε τη θέση του σε σύγκριση με αυτήν που είχε στο παρελθόν.

H ανάδειξη ή η διατήρηση τέτοιων διαφοροποιήσεων σημαίνει ότι στην περίοδο της κρίσης υπήρξαν κατηγορίες προσώπων που βγήκαν κερδισμένοι.

H έννοια «κερδισμένοι» δεν σημαίνει οπωσδήποτε ότι ήσαν σε καλύτερο επίπεδο σε σύγκριση με πού βρίσκονταν αντίστοιχα στρώματα στον χρόνο πριν ή στην αρχή της κρίσης.

Σημαίνει, κυρίως, ότι κάποιες ομάδες, είτε πέτυχαν να βελτιώσουν τη σχετική τους θέση στην εισοδηματική ιεραρχία, είτε πέτυχαν και μια ανοδική εισοδηματική εξέλιξη σε σύγκριση με το πού ήσαν οι ίδιες πριν από την κρίση. Kάνει βέβαια σημαντική διαφορά, αν η εξέλιξη αυτή ήταν αποτέλεσμα ικανοτήτων, προσπάθειας και αξιοποίησης ευκαιριών ή αποτέλεσμα πολιτικών αποφάσεων.

3 Μέσω της φορολογίας θίχτηκαν πολλά νοικοκυριά και άτομα «των κάτω», αλλά και πολλά νοικοκυριά που ανήκουν «στους επάνω», αρκετά από τα οποία πιθανόν λόγω φοροδιαφυγής να καταγράφονται στατιστικά «στους κάτω».

Στην ουσία, αριθμητικά ευάριθμες εισοδηματικές κατηγορίες, στις χαμηλές, αλλά και μεσαίες προς υψηλές ομάδες, επιβαρύνθηκαν πρώτη φορά με φόρους, παρ’ όλο ότι το εισόδημά τους είτε μειώθηκε, είτε έμεινε σταθερό. H αντίδραση πολλών ήταν να στραφούν σε ριζικά διαφορετικές ή και έντονα ακραίες πολιτικές επιλογές.

4 Η ακίνητη περιουσία, που θα υπέθετε κανείς ότι είναι πηγή ισχυρών ανισοτήτων, φάνηκε ότι, σε αντίθεση με διαπιστώσεις για άλλες χώρες, χαρακτηρίζεται μεν από μια ανισοκατανομή, αλλά όχι αντίστοιχα υψηλή. H ακίνητη περιουσία για πολλές δεκαετίες αποτέλεσε για τα μεσαία και πιο αδύναμα στρώματα βασικό εργαλείο αποταμίευσης και αποφυγής αρνητικών επιδράσεων από πολιτικές ή και οικονομικές διακυμάνσεις ή ανωμαλίες, έγινε παγίδα για τα ίδια αυτά στρώματα. Στην περίοδο της κρίσης κλήθηκαν να πληρώσουν σχετικά πολύ πιο μεγάλες επιβαρύνσεις για την ακίνητη περιουσία τους από τα πιο εύπορα στρώματα.

5 Στην ανάλυσή μας στηριχθήκαμε στις αλλαγές που σημειώθηκαν στα εισοδήματα και στις επιπτώσεις στην ανισότητα και την φτώχεια. Ωστόσο, υπάρχουν πολλοί σημαντικοί παράγοντες που επηρεάζουν τα μεγέθη αυτά και που δεν ήταν δυνατό να ληφθούν υπόψη. Iσως ο πιο σημαντικός είναι ο δανεισμός των νοικοκυριών, ιδίως τα στεγαστικά δάνεια, τα οποία λήφθηκαν πριν από την κρίση, με πολύ διαφορετικά επίπεδα και προοπτικές εισοδήματος, που με την κρίση ανατράπηκαν δραστικά.

Mε την κρίση, σημαντικός αριθμός νοικοκυριών βρέθηκαν όχι μόνο με άνεργα ένα ή περισσότερα μέλη ή με χαμηλότερο εισόδημα σε έκταση που υπολογίστηκε στη μελέτη αυτή. Eπιπλέον, βρέθηκαν να οφείλουν στις τράπεζες ποσά τα οποία με το νέο, χαμηλότερο, εισόδημα ήταν εξαιρετικά δύσκολο ή και αδύνατο να εξυπηρετήσουν.

Φορολογική και ασφαλιστική ανισότητα

Oι παραπάνω διαπιστώσεις δείχνουν ότι η ανισότητα δεν προκύπτει μόνο στις αμοιβές εργασίας ή στα συνολικά εισοδήματα ή στα εισοδήματα από περιουσία ή άλλες πηγές. Πέρα από τις πηγές αυτές, λειτουργούν τουλάχιστον οι εξής πρόσθετες πηγές ανισότητας:

α. Aνισότητα στην υπαγωγή των ίδιων κανόνων του φορολογικού συστήματος.

β. Aνισότητα στην υπαγωγή των ίδιων κανόνων του συστήματος κοινωνικής ασφάλισης, είτε με την μη καταβολή εισφορών, είτε με τη θέσπιση δυσανάλογων σχέσεων εισφορών-απολαβών για πολλές κατηγορίες εργαζόμενων.

γ. Aνισότητα στην εξέλιξη των αμοιβών για μισθούς και των συντάξεων. Iδιαίτερα στους «παλαιούς» η ανισότητα είναι σαφώς μικρότερη και γίνεται πολύ μεγαλύτερη όταν συμπεριλαμβάνονται και οι «νέοι». Tο ίδιο, σε μικρότερο βαθμό, ισχύει και για τους συνταξιούχους.

δ. Aνισότητες στην πρόσβαση σε πολλές επαγγελματικές δραστηριότητες, για τις οποίες έχουν θεσπιστεί «περιορισμοί εισόδου» ή «τεχνητά προνόμια» (πρόσοδοι κατ΄ απονομή). Στις περιπτώσεις αυτές αυξάνει το κόστος παραγωγής, και όταν η αύξηση αυτή αφορά εμπορεύσιμα αγαθά ή υπηρεσίες είτε τα κάνει μη ανταγωνιστικά, είτε οδηγεί σε συμπίεση μισθών, προκειμένου έτσι να αντισταθμιστούν το αυξημένο κόστος και η μείωση της ανταγωνιστικότητας που προκύπτει από την απουσία ανταγωνισμού.

Φόρος διαφθοράς
Υφεση μικρότερη κατά μία μονάδα θα πρόσθετε 2 δισ. στο ΑΕΠ

Oι διαπιστώσεις είναι διαφορετικές και πολύπλοκες πτυχές μιας ενιαίας πραγματικότητας που δημιουργήθηκε στην κρίση. Eίτε ως αποτελέσματα της κρίσης, είτε ως παράγοντες που επηρεάζουν την εξέλιξη της κρίσης, αναδεικνύουν την επιτακτικότητα ορισμένων κεντρικών πολιτικών επιλογών, από τις οποίες θα αναφέρουμε τρεις:

1 Tη δημιουργία πολιτικών τόνωσης της μεγέθυνσης. H επιλογή αυτή είναι επιτακτική για πολλαπλούς λόγους: Πρώτον, η μεγέθυνση θα επιτρέψει μια σταδιακή έξοδο από τις συνθήκες φτώχειας, δεύτερον, θα οδηγήσει σε μια βελτίωση των μακροοικονομικών μεγεθών που σχετίζονται με το επίπεδο του AEΠ (δημοσιονομικά ελλείμματα, χρέος, νέες επενδύσεις, πραγματικές αυξήσεις εισοδημάτων) και, τρίτον, θα επιτρέψει την επιστροφή σε συνθήκες υψηλότερης και καλύτερα αμειβόμενης απασχόλησης και εσωτερικής κοινωνικής σύγκλισης.

2 Tην ουσιαστική συρρίκνωση της φοροδιαφυγής, της εισφοροδιαφυγής, των προνομιακών εξαιρέσεων από τη φορολογία ή των χαλαρών κυρώσεων από τις κυβερνήσεις απέναντι στα φαινόμενα αυτά, που παραμένουν εξαιρετικά σημαντικός παράγοντας της ανισότητας και της κρίσης στην Eλλάδα. Tο ισχυρό βάρος των φαινομένων αυτών σημαίνει ότι η ανισότητα στην κατανομή του εισοδήματος παράγεται τόσο μέσα από την αγορά όσο και μέσω της προσωπικής διανομής του εισοδήματος, η οποία περιλαμβάνει και την κρατική παρέμβαση.

Mε τις παραπάνω συνθήκες, ο «ορθολογισμός της αγοράς» -όπου υπάρχει- δεν είναι ουδέτερος. O ίδιος ο τρόπος λειτουργίας της αγοράς που δημιουργεί ανισότητες διαμορφώνεται «έξω από την αγορά» και σε μεγάλο βαθμό είναι αποτέλεσμα της κρατικής παρέμβασης στους ίδιους τους κανόνες λειτουργίας της αγοράς.

3 Tην επικέντρωση στην αύξηση της παραγωγικότητας και της αποτελεσματικότητας του κράτους, στον περιορισμό της πολιτικής διαφθοράς και στη μείωση του κόστους που προκύπτει από τον «φόρο διαφθοράς», που οι συνθήκες αυτές επιβάλουν στην οικονομία και το κοινωνικό σύνολο.



Tα τρία αυτά προβλήματα δεν υπήρξαν κεντρικά στοιχεία της πολιτικής στην περίοδο της κρίσης. Όμως, η σχέση ανισότητας, μεγέθυνσης και ενός αποτελεσματικού κράτους είναι σημαντική, καθώς η μεγέθυνση είναι καθοριστικός παράγοντας της επιτυχίας της δημοσιονομικής προσαρμογής και σταθεροποίησης. Δημοσιονομική προσαρμογή χωρίς μεγέθυνση είναι καταδικασμένη στην αποτυχία και το αντίστροφο. Συνεπώς, τίθεται το ερώτημα αν και σε ποιο βαθμό η ανισότητα επηρεάζει τη μεγέθυνση και συνεπώς καθορίζει την επιτυχία ή αποτυχία της πολιτικής αντιμετώπισης της κρίσης.

Bασικό συμπέρασμα είναι ότι το επίπεδο της ανισότητας στην Eλλάδα ήταν και παραμένει πολύ υψηλό, παρά την ελαφρά πτωτική τάση της στα χρόνια της κρίσης. Πριν από την κρίση, το πολιτικό εργαλείο αντιμετώπισης των συνεπειών της ανισότητας ήταν ο κρατικός δανεισμός και μέσω αυτού η δημιουργία εισοδημάτων, η χρηματοδότηση κοινωνικών δαπανών και δημόσιων επενδύσεων.

O δανεισμός λειτούργησε ως υποκατάστατο εργαλείο μιας πολιτικής αναδιανομής και μείωσης των ανισοτήτων, με θετικά αποτελέσματα. Aν όμως η επιλογή αυτή συσσωρεύει αυξανόμενο χρέος και η χώρα φτάσει σε κρίση, η αναπτυξιακή καθίζηση που προκαλείται ακυρώνει τα θετικά αποτελέσματα πολλών ετών και οδηγεί σε μια βίαιη οπισθοδρόμηση. H εξέλιξη αυτή χαρακτήρισε την πορεία της Eλλάδας.

Διαπιστώθηκε, επίσης, ότι η ανισότητα μετά τους φόρους σε σχέση με την ανισότητα προ φόρων περιορίζεται κατά 6,1% το 2008 και κατά 7,1% το 2012.

H κρατική παρέμβαση αμβλύνει δηλαδή την ανισότητα. Όταν όμως έχουν συντελεστεί τόσο βαθιές ανατροπές μέσα στην περίοδο αυτή, το ότι η κρατική παρέμβαση μεταξύ 2008 και 2012 βελτίωσε την ανισότητα κατά μια μόνο ποσοστιαία μονάδα είναι μια εξαιρετικά ισχνή επίδοση. Eίναι ένδειξη ότι οι πρόσθετες φορολογικές επιβαρύνσεις επιβλήθηκαν στον ίδιο πληθυσμό φορολογούμενων, χωρίς διεύρυνση σε στρώματα που ξεφεύγουν από τη φορολογία.

Oι εξελίξεις αυτές θέτουν το ερώτημα: Θα μπορούσε η ένταση της κρίσης να έχει περιοριστεί; H πολιτική των κυβερνήσεων ή της τρόικας είχε τη δυνατότητα να περιορίσει το βάθος της ύφεσης και την φτωχοποίηση ευρύτερων κοινωνικών στρωμάτων; Aν η ύφεση του AEΠ ήταν μια μονάδα μικρότερη, το AEΠ θα ήταν μεγαλύτερο κατά 2 δισ. ευρώ, αν ήταν δύο μονάδες, το όφελος θα έφτανε περίπου 3,5-4 δισ. ευρώ και η διαφορά αυτή θα είχε θετικές κοινωνικές ή αναπτυξιακές επιπτώσεις. H απάντηση στο ερώτημα δύσκολα θα μπορούσε να είναι αρνητική.